Oddziaływanie neutronów z materiš

POD GRUBĽ WARSTWĽ WERNIKSÓW NAKŁADANYCH PRZEZ KOLEJNE POKOLENIA KONSERWATORÓW DAWNE MALARSTWO KRYJE WIELKIE TAJEMNICE. ICH ODSŁONIĘCIE NIE ZAWSZE OZNACZA SENSACJĘ NA MIARĘ ODKRYCIA NIEZNANEGO DZIEŁA WIELKIEGO MISTRZA PĘDZLA POD ZNANYM JUŻ MALOWIDŁEM. KAŻDE DZIEŁO SZTUKI MA JEDNAK SWOJE SEKRETY: TAJNIKI TECHNIKI I TECHNOLOGII SWEGO POWSTANIA.

W warszawskim Muzeum Narodowym zakończono prowadzony od 1995 roku nowoczesny kompleksowy program badań obrazów weneckich z kolekcji własnej, bezprecedensowy w Polsce i jeden z pierwszych na wiecie. Od końca padziernika do końca roku można tam oglšdać wystawę Serenissima. wiatło Wenecji, która oprócz samych obrazów pokazuje także drogę prowadzšcš do odkrycia ich pierwotnego wyglšdu oraz metody pracy artystów. Pokazano więc oryginalne błony rentgenowskie, fotografie wiecenia obrazów wzbudzonych promieniami UV, monitory ukazujšce malowidła w podczerwieni, mikroskopijne próbki warstw malarskich pobrane z obrazów, które będzie można oglšdać przez binokular, ich powiększone fotografie, a także autoradiogramy - błony rentgenowskie, na których dokonano ekspozycji obrazu nawietlonego neutronami termicznymi w reaktorze jšdrowym. Można też zobaczyć ukryty pod portretem weneckiego admirała Jacopo Tintoretta, jednego z najsłynniejszych malarzy włoskich, inny obraz tego artysty.

Jacopo Tintoretto, Portret weneckiego admirała, obraz datowany na lata siedemdziesiąte XVI wieku. Stan po konserwacji. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.

Fot. Janusz Rosikoń

Wyjštkowoć programu Serenissima polega m.in. na wykorzystaniu najnowoczeniejszej metody badań autoradiografii neutronowej, czyli nawietlania malowideł neutronami termicznymi z reaktora jšdrowego. Jej zastosowanie i wynikajšca z niej nowoczesna analiza obrazów stawia Muzeum Narodowe w rzędzie kilku zaledwie placówek muzealnych na wiecie prowadzšcych badania i konserwacje obrazów metodami nie "intuicyjnymi", ale prawdziwie naukowymi.

Wszelkie stosowane metody badania obrazów wymagajš ich potwierdzania przez inne. W programie Serenissima podzielono je na dwie grupy. Pierwsza to tzw. badania wstępne, których celem jest ocena stanu zachowania obrazów i ewentualne zakwalifikowanie do drugiej grupy badań, czyli opracowanie dla wybranych dzieł bardziej indywidualnego programu. Pierwsza grupa badań stanowi minimum wymagane przed rozpoczęciem prac konserwatorskich. Należš do niej obserwacje obrazów w promieniach rentgenowskich, ultrafioletowych i podczerwieni, a także pobranie kilku próbek stratygraficznych dla wstępnego rozpoznania pigmentów i warstw. Wszystkie badania majš na celu ukazanie trzeciego wymiaru obrazu, czyli jego warstwowej budowy. Pierwsze trzy metody (rtg, UV, podczerwień) sš nieinwazyjne, czyli nie uszkadzajš malowidła, za kolejnoć ich przeprowadzania jest nieistotna.

Analiza wiecenia powierzchni obrazu wzbudzonego promieniowaniem UV polega na owietleniu go wietlówkš emitujšcš wiatło ultrafioletowe, które informuje jedynie o zewnętrznej warstwie obrazu i ostatnich retuszach. Wzbudzone warstwy wiecš różnie w zależnoci od ich wieku i składu.

Badanie rentgenowskie obrazu. Na wywołanej kliszy otrzymujemy obraz rozłożenia metali ciężkich, które wišżš się z konkretnymi pigmentami (składnikami farb). Jasne miejsca na kliszy oznaczajš pigmenty silnie pochłaniajšce promienie X lub grubo nałożone. Ubytki sš widoczne jako miejsca czarne. Na kliszy widać wszystkie warstwy jednoczenie (głębsze, grunt, płótno, deskę, gwodzie). Analizę przeprowadza się przez porównanie zdjęcia rtg z obrazem.

W przypadku reflektografii w podczerwieni promieniowanie odbite od obrazu rejestrowane jest za pomocš specjalnej kamery o odpowiednim zakresie wrażliwoci optycznej: 800-2200 nanometrów. Podczerwień pochłaniana jest przez ciemne pigmenty. W programie Serenissima rejestracji dokonano technikš cyfrowš na tamie magnetowidowej.

Reflektogram w podczerwieni portretu weneckiego admirała Tintoretta. Reflektogram ukazuje obie twarze nakładajšce się na siebie. Widzimy jednak tylko zbroję, przez której czerń nie przechodzš promienie podczerwone.

Wykonał Jan Rutkowski

Podczerwień wychwytuje każdš pierwszš (liczšc od powierzchni obrazu) warstwę, w której obecna jest czerń. Badanie w podczerwieni może ukazać rysunek przygotowawczy - o ile został naniesiony czerniš na białej zaprawie - widoczny pod jasnymi farbami, na przykład namalowanš karnację.

Stratygrafia. Wykonywana dla potwierdzenia wyników badań w promieniach rtg, UV i podczerwieni. Jest metodš inwazyjnš, stosowanš po rozpoczęciu konserwacji. Wybiera się miejsca w obrazie (wycinek o powierzchni 0.5-1 mm²)takie, gdzie warstwa malarska jest jednoznaczna, i takie, które budzš wštpliwoci. Otrzymuje się przekrój przez wszystkie warstwy malarskie aż do zaprawy. Można oglšdać gęstoć zawieszenia ziaren pigmentów w spoiwie, liczbę pigmentów w postaci ziaren, kombinacje pigmentów, sposób ich utarcia, liczbę warstw. Próbki z odkrywanych warstw malarskich zeskrobuje się z obrazu w postaci proszku i poddaje badaniom.

Rentgenogram portretu weneckiego admirała Tintoretta. Dzięki temu badaniu dostrzeżono w obrazie drugi portret: mieszczanina w berecie, w cywilnym ubraniu z białym kołnierzykiem. Można też zauważyć odmiennoć rysów twarzy obu portretowanych.

Wykonał Jan Rutkowski.
Fot. Janusz Rosikoń.

Wszystkie metody badawcze, po zestawieniu ich wyników, pozwalajš ocenić stan zachowania obrazu (zniszczenia, ubytki), ukazujš efekty dokonanych już wczeniej konserwacji i uzupełnień, a także przemalowań obrazu przez samego autora i w póniejszych wiekach. Rozszyfrowanie użytych składników chemicznych jest to konieczne dla wykonania prawidłowej konserwacji. Metody te ukazujš kolejnye warstw w głšb obrazu i oceniajš ich oryginalnoci.

Autoradiografia neutronowa jako jedyna odsłania również historię powstawania dzieła i sposób malowania. Pomaga to w ustaleniu autorstwa obrazu w oparciu o technikę i o stylistykę. Rozpoznanie "charakteru pisma" malarza umożliwia rozróżnienie dzieł mistrza i ucznia pracujšcych razem i stosujšcych takie same pigmenty.

Autoradiogram portretu weneckiego admirała Tintoretta. Kolejne autoradiogramy ukazały proces zastępowania jednego portretu drugim. Uwidoczniły też, że wczeniejszy portret nigdy nie został ukończony przez malarza - szata mieszczanina została zaledwie naszkicowana.

Technika ta polega na nawietlaniu obrazu wišzkš neutronów z reaktora atomowego. Powoduje to powstanie izotopów promieniotwórczych niektórych pierwiastków wchodzšcych w skład pigmentów. Obraz wędruje do ciemni po raz pierwszy w 10-15 minut po nawietleniu. Tam emituje promieniowanie na przyłożonš do niego kliszę rentgenowskš. W odpowiednich odstępach czasu (skoordynowanych z czasem połowicznego rozpadu izotopów metali wchodzšcych w skład odpowiednich pigmentów) nawietlane sš kolejne klisze. Dla jednego obrazu wykonuje się ich 5-6, aby zarejestrować rozłożenie w obrazie kolejnych grup pierwiastków. Na wywołanych kliszach widać zaczernienia spowodowane zaktywowanymi wczeniej pierwiastkami, a więc zwišzane z obecnociš w obrazie konkretnych pigmentów. Otrzymujemy więc mapę pierwiastkowš obrazu, nie odpowiadajšcš oczywicie kolejnoci ich nakładania (czyli kolejnym warstwom), chyba że warstwy zawierajš odmienne pigmenty.

Aby w pełni zrozumieć budowę obrazu, badanie to trzeba uzupełnić rentgenowskim i stratygrafiami, ale jednoczenie samo bywa niezbędnym uzupełnieniem rentgenografii, szczególnie gdy pokrywajš się podobne kompozycje. Tak było w przypadku Portretu weneckiego admirała pędzla słynnego ucznia Tycjana - Jacopa Tintoretta - z Muzeum w Warszawie, pod którym już rentgen częciowo ukazał obecnoć drugiego portretu. Portret mężczyzny w stroju mieszczańskim, w berecie, został przykryty portretem innej osoby w zbroi. Na podstawie porównania wstępnych badań (w promieniach rtg, podczerwieni, pobranych próbek) zamalowany wizerunek wydawał się niemal ukończonš kompozycjš. Dopiero autoradiogram ukazał dokładnie etapy pracy malarza: zastępowanie jednego portretu kolejnym oraz fakt, że w pierwszej, ukrytej, wersji tylko twarz została wykończona przez artystę, za reszta postaci była jedynie naszkicowana. Promienie podczerwone nie docierały do szkicu, gdyż przesłania go czarna zbroja.

Badania metodš autoradiografii neutronowej zostały wykonane po raz pierwszy w latach szećdziesištych w USA w celu rozróżnienia obrazów ojca (malarza amerykańskiego z końca XIX wieku, którego dzieła zaczęły osišgać doć wysokie ceny na rynku) i córki (która podpisywała obrazy tak jak ojciec). Szybko owš metodę zaczęto stosować do obrazów z XVII wieku. W oparciu o niš od 1969 roku trwajš prace nad tzw. Korpusem Rembrandta, czyli ustaleniem, które z przypisywanych mu obrazów sš dziełem jego uczniów lub naladowców. Dzięki tej metodzie przebadano też wszystkie dzieła Vermeera van Delft i Antona van Dycka ze zbiorów Metropolitan Museum w Nowym Jorku i National Gallery w Waszyngtonie. W Europie takie badania wykonywane były tylko w Berlinie, choć plany wykorzystania tak nowoczesnej techniki w Polsce istniały już w latach osiemdziesištych. Powstały przy udziale dr Marii Ligęzy z krakowskiej ASP, która brała udział w badaniach amerykańskich, oraz zespołu Orodka Reaktorów Badawczych w wierku.
(Reaktor "Maria" był używany do tego typu prac - przyp. autora).
Upadły jednak ze względu na brak funduszów. Włšczono je dopiero do programu Serenissima, gdzie metodę tę zastosowano do 6 z 36 obrazów objętych badaniami. Oprócz Tintoretta, były to dwa obrazy Canaletta i trzy Michele Marieschiego.

Powiększenie 181-krotne mikropróbki pobranej z obrazu portret weneckiego admirała Tintoretta, ukazujšce układ warstw malarskich.
Badanie wykonała Maria Ligęza.

Fot. Jan Rutkowski.

Największy problem stanowiło przystosowanie reaktora w wierku do nawietlania obrazów. Konieczna była budowa (z ołowiu, pleksi, folii) specjalnego stanowiska przy kanale wyjciowym neutronów z reaktora oraz eliminacja innego (niż neutrony termiczne) promieniowania, które mogłoby uszkodzić obraz. Takie stanowisko opłaca się zbudować dla przebadania 30-40 obrazów. Nie liczšc jego budowy i wykorzystania kanału w reaktorze, samo jednorazowe nawietlenie z reaktora bez procesu rejestracji na kliszach rentgenowskich i analizy kosztowało 7 tys. zł.

Na czym polega wartoć badań przeprowadzonych metodš autoradiografii neutronowej w Polsce? Z badań nad Rembrandtem wynika, że przy bardziej skomplikowanych obrazach jest to jedyna metoda, która pozwala poznać proces malarski. Dotychczas analizowano za jej pomocš głównie obrazy najsłynniejszych mistrzów. Badania w wierku pozwoliły m.in. ocenić, jak ogromnš wiedzę mieli także artyci tzw. drugiego garnituru (mniej znani, jak Michele Marieschi) na temat efektów artystycznych, jakie osišga się w zależnoci od zastosowanych technik (łšczenia jakich pigmentów z jakim spoiwem). Była to wiedza warsztatowa, pochodzšca z dowiadczenia i przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie.

Wykonane przez Muzeum Narodowe w Warszawie pierwsze autoradiografie w Polsce, i drugie w Europie, majš szansę otworzenia nowej ery przede wszystkim w badaniach osiemnastowiecznych obrazów włoskich. Metodš tš przebadano mianowicie obrazy dwóch osiemnastowiecznych weneckich weducistów (malarzy specjalizujšcych się w widokach miast): Michele Marieschiego i Bernarda Belotta, zwanego w Polsce Canalettem, który pracował na dworze króla Stanisława Augusta.

Michele Marieschi, Ponte Rialto, obraz powstały po 1735 roku. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. Analiza wyników badań spoiw i pigmentów oraz metod pracy, przeprowadzonych za pomocš autoradiografii neutronowej, pozwoliła na rozróżnienie dzieł Michele Marieschiego i Francesca Albotta, a także ostateczne przypisanie autorstwa obrazów Marieschiemu.

Fot. Janusz Rosikoń

Na przykładzie tych obrazów można przedstawić założenia oraz wyniki programu Serenissima. Pozwolił on na rozróżnienie sposobu malowania obu arystów, a także porównanie technik i technologii malowania dwóch artystów malujšcych te same tematy i wykształconych w tym samym rodowisku, ale w odstępie jednego pokolenia (Marieschi, Canaletto).

Również pozostałe badane w programie Serenisssima obrazy będš elementem budujšcym bazę do dalszych analiz prowadzonych w różnych orodkach.

Rozbieranie Wenus

Obrazy weneckie wybrane do programu Serenissima wymagały pełnej konserwacji ze względu na zafałszowanie ich estetyki przemalowaniami, retuszami i nałożonymi warstwami zabezpieczajšcych werniksów. Włanie z tego powodu ich autorstwo było przez lata niepewne. Przeprowadzenie tak dogłębnych badań i konserwacji umożliwiło przeledzenie nie tylko technik i technologii stosowanych przez malarzy, ale i przez dawnych konserwatorów. Odtworzenie wczeniejszych konserwacji obrazów przyczyni się także do wzbogacenia wiedzy o przemianach gustów estetycznych w poszczególnych epokach i powstawaniu współczesnej etyki i metodologii konserwatorskiej.

Wyjštkowo bogatš historię ma na przykład jeden z najznakomitszych obrazów weneckich w zbiorach polskich: Wenus i Amor Parisa Bordone (1500-1571). Od XVII wieku notowany był w wielu kolekcjach, poczštkowo angielskich, potem niemieckich; w czasie wojny należał do Hermanna Göringa, który podarował go Hitlerowi do rezydencji w Berchtesgaden. Prawdopodobnie wraz ze zmianami włacicieli następowały kolejne restauracje malowidła w XVII, XVIII i XIX wieku. Miały one charakter przemalowań głęboko ingerujšcych w kompozycję i estetykę dzieła.

Paris Bordone, Wenus i Amor, obraz w trakcie zdejmowania werniksu i retuszy. Dawniej datowany na lata pięćdziesište XVI wieku, wyniki badań zdajš się jednak wiadczyć o jego wczeniejszym powstaniu. Widać wyranie różnicę pomiędzy oryginalnš kolorystykš dzieła a efektem wielokrotnych konserwacji (partia ciemniejsza), a także pasy dosztukowane do obrazu, by dopasować go do ramy, która widocznie przedstawiała dla ówczesnego właciciela większš wartoć.
Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Fot. Janusz Rosikoń.

Artykuł został przekształcony na potrzeby tej strony.

Artykuł pochodzi z:
Wiedza i Życie
http://www.wiedzaizycie.pl: Malarstwo w reaktorze
Wiedza i Człowiek
Arykuł Pani mgr Moniki Fabijańskiej
Artykuł nr 12/1999.

Copyright © Prószyński i S-ka SA 1996-2001.
Wszystkie prawa zastrzeżone.

http://www.wiedzaizycie.pl
(strona główna archiwum)

Na górę

Strona główna