METODY RADIOTERAPII

TELERADIOTERAPIA

  

Obliczanie rozkładu dawki

  Na etapie planowania leczenia lekarz określa całkowitą dawkę, którą napromieniana jest zmiana nowotworowa.

Izodozy
  Rys. Podłużne rozkłady dawek w wodzie (izodozy) dla wiązek regularnych stosowanych w teleradioterapii. Pole 10x10 cm2, odległość od źródła do powierzchni fantomu 100 cm (dla 60Co 80 cm). a) elektrony - 6 MeV, b) elektrony - 12 MeV, c) 60Co, d) fotony X - 8MV.
[6]

  Następnie należy określić rozkład dawki tak, aby w obszarze objętym nowotworem odchylenie standardowe wynosiło mniej niż 4 %. Aby to uzyskać opisuje się rozkład dawki w układzie kartezjańskim, którego początek znajduje się w punkcie przecięcia osi centralnych wiązek (rys. poniżej).

  Rys. Trzypolowa technika napromieniania raka prostaty. Linią przerywaną zaznaczono osie centralnych wiązek. Odcieniem szarości zaznaczono kliniczną objętość tarczową. Linią kropkowaną zaznaczono granice wiązek. [3]

  Zakładamy, że środek geometryczny klinicznej objętości tarczowej (CTV) znajduje się w punkcie (xC,yC,zC). Przybliżony warunek, jaki powinny spełniać rozkłady dawki od poszczególnych wiązek w punkcie (xC,yC,zC), aby rozkład dawki był jednorodny ma postać:
gdzie:   Powyższy wzór oznacza, że w otoczeniu punktu znajdującego się w okolicy środka CTV gradient dawki jest bliski zeru.
  Techniki teleterapii klasyfikowane są ze względu na liczbę użytych wiązek. Najprostszą techniką wielopolową jest napromienianie dwiema wiązkami. Wtedy powyższe równanie najczęściej nie ma rozwiązania. Osoba przygotowująca plan może jedynie zmienić wagę poszczególnych wiązek. Druga możliwość polega na zastosowaniu klinów i innych osłon.   Dla trzech wiązek równanie ma dokładnie jedno rozwiązanie, natomiast dla każdej większej liczby wiązek - nieskończenie wiele rozwiązań. Mogłoby się wydawać, że zwiększenie liczby wiązek pozwala na uzyskanie lepszego planu leczenia. Jednakże przy dużej liczbie wiązek zwiększa się obszar napromieniany (obejmuje on większą ilość tkanki zdrowej) i rośnie koszt leczenia. Dlatego też dąży się do ograniczenia liczby wiązek.   Przy małej liczbie wiązek modeluje się rozkład dawki przy pomocy klinów. Każdy aparat terapeutyczny wyposażony jest zwykle w zestaw klinów o kącie łamiącym 15o, 30o, 45o i 60o. Sposób definiowania kąta łamiącego klina jest ukazany na rysunku poniżej.

  Rys. Modyfikacja rozkładu izodoz w wiązce 60Co. Kąt klina zdefiniowany jest jako średnie nachylenie izodozy 50% w pobliżu osi wiązki. [6]

  Wiązkę modyfikuje się również indywidualnymi osłonami wykonywanymi dla każdego pacjenta oddzielnie (każdy człowiek ma inny przekrój, może mieć inaczej umiejscowiony nowotwór, guz może mieć inny kształt...).   Osłony i kliny wykorzystuje się nie tylko dla zapewnienia jednorodności wiązki, ale także dla ochrony narządów wewnętrznych wrażliwych na napromienianie, znajdujących się w pobliżu nowotworu.

  

Izotopy i wiązki stosowane w teleradioterapii

  W teleradioterapii wykorzystuje się izotopy o długim czasie półrozpadu. Już w roku 1912 we Wrocławiu wprowadzono do użytku aparat zwany "bombą radową" wykorzystujący izotop 226Ra emitujący promieniowanie γ o energiach 0.24-2.20 MeV. Wadą tego izotopu była jego mała dostępność i wysoka cena
.   W latach pięćdziesiątych zaczęto stosować izotop 60Co (i stosuje się go z powodzeniem do dziś), emitujący promieniowanie γ o energiach 1.17 MeV i 1.33 MeV. Dawka głębokościowa osiąga maksimum na głębokości około 5 cm pod powierzchnią skóry, dzięki czemu niskie jest napromienienie naskórka przy naświetlaniu warstw położonych głębiej.
  Innym izotopem wykorzystywanym w teleradioterapii jest 137Cs. Emituje on promieniowanie γ o energii 0.661 MeV. Jednakże ze względu na małą aktywność tego izotopu aparaty cezowe musiały pracować przy odległości źródło - skóra od 15 do 35 cm. Uniemożliwiało to osiągnięcie dużych wartości dawki głębokiej i aparaty te zaczęły wychodzić z użycia.
  Obecnie w teleradioterapii używa się także wiązek elektronów (a nie promieni γ. Spowodowane jest to tym, iż elektrony przyspieszone do odpowiedniej energii (od 6 MeV do ok. 35 MeV) osiągają dawkę maksymalną na głębokości ok. 5 cm, a następnie rozkład dawki szybko zanika dzięki czemu nie są naświetlane tkanki znajdujące się za guzem nowotworowym. Ze względu na dobrze określony zasięg, wiązki elektronów są wykorzystywane do napromieniania obszarów położonych na powierzchni ciała, lub niezbyt głęboko.   Jeszcze korzystniejszy rozkład dawki głębokościowej mają protony (o energii 60 MeV - 250 MeV) i neutrony prędkie (5MeV - 40 MeV) oraz jony cięższe (C, N, O, Xe - energie rzędu GeV) wykorzystywane w terapii hadronowej.

głębokość w wodzie [cm]

  Rys.Przykłady rozkładów dawki w wodzie wzdłuż osi wiązek terapeutycznych: promieni γ 60Co, fotonów 8 MeV, elektronów o energii 20 MeV, neutronów prędkich powstałych podczas bombardowania tarczy berylowej protonami o energii 66 MeV, oraz protonów o energii 200 MeV.
[6]

  

Radioterapia hadronowa

  Polega na napromienianiu nowotworu neutronami prędkimi, protonami, lub ciężkimi jonami.   Konieczność stosowania tych cząstek wynikła z tego iż około 33% wszystkich nowotworów jest radioodpornych na napromienianie konwencjonalne (wiązkami elektronów lub promieniowaniem γ). Radioodporność rozumie się tu jako konieczność (w celu wyleczenia) zastosowania dawki promieniowania powodującej w tkankach sąsiednich komplikacje przekraczające dopuszczalny margines.   Neutrony charakteryzują się wyższym współczynnikiem liniowego przekazywania energii oraz współczynnikiem względnej skuteczności biologicznej, aniżeli odpowiadające im elektrony. Jednakże terapia neutronowa jest bardzo kosztowna, co stoi na przeszkodzie w jej upowszechnianiu.   Protony mają skończony zasięg, zależny od energii inicjującej. Przy odpowiednim wyselekcjonowaniu energii protonów, charakterystyka głębokościowa wiązki może być płaska na całej głębokości interesującego z punkty widzenia terapii, przedziału i spadać prawie do zera pod koniec przedziału. Stosowany zakres energetyczny obejmuje protony o energiach od 60 MeV do około 250 MeV. Protony o mniejszych energiach stosowane są głównie do terapii nowotworów gałki ocznej, protony o energiach większych do terapii głębokościowej.   Obecnie radioterapia protonowa jest an etapie wychodzenia z okresu badań i wdrażania jej do codziennego użytku w szpitalach. Przeszkodą jest tu znowu cena, tym razem jednak nie chodzi o cenę terapii jednej osoby, lecz o koszt związany z zakupem aparatury, który dziesięciokrotnie przewyższa koszt zakupu aparatu do terapii konwencjonalnej.   Terapia przy pomocy jonów ciężkich nadal znajduje się w fazie badawczej. Jedyny ośrodek prowadzący leczenie tą metodą znajduje się w Japonii.

  

Terapia borowo_neutronowa (BNCT)

  Polega na nasyceniu tkanki nowotworowej atomami 10 B podanymi w odpowiednim farmaceutyku, a następnie napromieniowaniu tej tkanki neutronami o energiach termicznych i epitermicznych. W wyniku wychwytu neutronów następuje emisja cząstki β oraz odrzut jądra 7Li oraz następuje emisja energii o wartości 2.8 MeV. W zależności od rozmiarów poszczególnych komórek zasięgi tych cząstek są rzędu 5 - 9 μm.   Metoda ta stosowana jest przy leczeniu nowotworów mózgu (np. glejaków niewielkich rozmiarach podlegających eliminacji (rzędu kilkudziesięciu mm3 lub pojedynczych cm3.

  

Aparaty stosowane w teleradioterapii

  Medyczne akceleratory liniowe
  Zasada działania tych akceleratorów polega na przyspieszaniu elektronów w rurze akceleracyjnej będącej rezonatorem zasilanym przez lampę mikrofalową. Wstępnie przyspieszone elektrony wprowadzane są do rury akceleracyjnej przez zasilane impulsowo działo elektronowe. Wiązkę elektronów po ich ostatecznym przyspieszeniu formuje i ogniskuje system magnesów i soczewek magnetycznych, który kieruje ją na folię rozpraszającą, wyrównującą rozkład elektronów w wiązce.

Schemat akceleratora medycznego

  Rys. Schemat akceleratora medycznego.
[6]

Akcelerator medyczny
  Rys. Akcelerator medyczny wraz ze stołem terapeutycznym. [6]

Głowica akceleratora medycznego

  Rys. Głowica akceleratora. [2]

Stół do teleradioterapii

  Rys. Stół do teleradioterapii. [2]

  Akceleratory do terapii hadronowej
  Do przyspieszania neutronów służą cyklotrony lub generatory akceleratorowe D-T.   Do przyspieszania protonów stosuje się cyklotrony izochroniczne (seryjnie produkowane przez belgijską firmę IBA), lub synchrotrony protonowe, konstruowane indywidualnie na zamówienie.

  Akceleratory do terapii borowo-neutronowej
  Prace nad akceleratorami umożliwiającymi generowanie odpowiednich wiązek neutronów są w dalszym ciągu w toku. Zakresy energetyczne protonów bądź deuteronów potrzebnych do inicjowania wiązki neutronów są rzędu pojedynczych MeV, jednakże potrzebna jest wiązka o wysokiej intensywności, na poziomie ok. 1 mA. Tak więc akceleratory do tej metody teleradioterapii wykonywane są na indywidualne zamówienie.

  

Bomby kobaltowe


  Izotop 60Co podczas rozpadu emituje dwa fotony γ o energii odpowiednio: !.17MeV i 1.33 MeV. Posiada także wysoką aktywność (do kilkuset TBq). Dzięki tym cechom jest bardzo atrakcyjnym izotopem jeśli chodzi o wykorzystanie go do teleradioterapii. Możliwe jest bowiem w aparacie kobaltowym wykorzystanie próbki izotopu o małej objętości (ok 10 cm3.

  Rys. Schemat konstrukcji głowicy bomby kobaltowej
[6]

  Rys. Aparat kobaltowy. [2]

  Akceleratorach i bomby kobaltowe skonstruowane są w taki sposób, aby możliwe było napromienianie pacjenta z kilku stron. Na zdjęciu powyżej ukazane jest ustawienie głowicy aparatu kobaltowego zapewniające napromienianie z prawej strony głowy pacjenta. Poniżej przedstawiono rysunek ukazujący wszystkie osie obrotu i kierunki w jakich głowica może się przesuwać.

O

  Rys. Osie obrotu głowicy akceleratora i kierunki ruchów liniowych:

Na podstawie raportu IEC nr 976 za [3]

Poprzednia    Następna