Fotony - kwanty promieniowania elektromagnetycznego - oddziaływają z materią na wiele sposobów. Trzy z nich odgrywają zasadniczą rolę: zjawisko fotoelektryczne, efekt Comptona i produkcja par elektron-pozyton. Dwa pierwsze z nich już rozpatrywaliśmy omawiając,  kwantowe cechy promieniowania elektromagnetycznego, trzeci proces omówimy poniżej.

Teraz skupimy uwagę na tych cechach oddziaływania fotonów z materią, które dotyczą przekazu energii i absorpcji promieniowania. Każdy z procesów reprezentowany jest symbolicznym rysunkiem. (Pamiętajmy jednak, że rysunki te nie odzwierciedlają bynajmniej relacji geometrycznych  czy kinematycznych, ale maja za zadanie zilustrować poglądowo mechanizm zachodzenia poszczególnych procesów.) Prawdopodobieństwa ich zachodzenia zależne są od energii fotonów oraz własności materiału  absorbenta. 

Rys.1.3.1 Zjawisko fotoelektryczne	Zjawisko fotoelektryczne, czyli pochłonięcie fotonu przez atom i emisja elektronu z powłoki leżącej w pobliżu jądra, tj.
		(1.3.1)
	W wyniku zajścia tego procesu foton znika, atom zostaje zjonizowany, a wyemitowany elektron ma energię (porównaj wzór (2.3.2)):
		(1.3.2)
	gdzie W jest tzw. pracą wyjścia odpowiadającą energii wiązania elektronu na orbicie atomowej.

Zjawisko fotoelektryczne zachodzić może wyłącznie dla elektronów związanych w atomach. Kinematyka wymaga, by cześć pędu fotonu przejęło trzecie ciało jakim jest jądro atomowe. Właśnie dlatego efekt fotoelektryczny zachodzi najczęściej dla elektronów znajdujących się na powłokach będących najbliżej jądra, chociaż z tym właśnie wiąże się też warunek wyrażony wzorem (2.3.4) określający minimalną energię fotonu przy której może zajść zjawisko fotoelektryczne. Najsilniej związane są elektrony na powłoce najbliższej jądru zwanej powłoką K. Dlatego energię fotonu umożliwiającą uwolnienie elektronu z tej powłoki nazywa się często krawędzią K. 

Po uwolnieniu elektronu z powłoki w pobliżu jądra może nastąpić przeskok na tę powłokę elektronu z powłoki dalszej. Wyzwalana przy tym energia emitowana jest w postaci kwantu promieniowania elektromagnetycznego w zakresie rentgenowskim. Może też nastąpić przekazanie energii innemu elektronowi w atomie i jego emisja. Elektron taki nazywany jest elektronem Auger'a. 

Przekrój czynny na zjawisko fotoelektryczne rośnie bardzo szybko ze wzrostem  liczby atomowej materiału w którym efekt zachodzi oraz maleje ze wzrostem energii samego fotonu. Można to zapisać w postaci empirycznej zależności

(1.3.3)

gdzie Z jest liczbą atomową materiału (absorbenta), a jest energią fotonu. Dla niskich energii () wartości wykładników potęg we wzorze (1.3.3) są: k=4.0, n=3.5; dla energii bardzo wysokich () k=4.6, n=1.0; C jest stałym, tj niezależnym od Z i ,współczynnikiem proporcjonalności.

Rys.1.3.2  Efekt Comptona	Efekt Comptona, czyli rozproszenie fotonu na quasi-swobodnym elektronie.
		(1.3.4)
	W rezultacie zajścia tego procesu foton zostaje rozproszony, a energia rozproszonego fotonu jest (oczywiście) mniejsza od energii fotonu pierwotnego. Jak już pokazaliśmy omawiając kinematyczne zależności w efekcie Comptona, energia rozproszonego fotonu jest też zależna od kąta rozproszenia. (2.4.17))
		(1.3.5)
	gdzie jest kątem rozproszenia, a jest stosunkiem energii fotonu do energii spoczynkowej elektronu.

Jak widać z postaci tego wzoru stosunek energii fotonu rozproszonego do energii fotonu pierwotnego ma najmniejszą wartość dla rozproszenia do tyłu, i zależny jest, poprzez wartość , od energii fotonu. Najsilniejsza zależność od kąta jest dla dużych energii.

Przekrój czynny na efekt Comptona określa wzór Kleina Nishiny, który ma złożoną formę. Dla dużych energii fotonów przekrój czynny na jeden elektron może być wyrażony prostą zależnością

,

(1.3.6)

z której widać, że przekrój czynny na efekt Comptona jest  malejącą funkcją energii pierwotnego fotonu. W atomie, gdzie jest Z elektronów, przekrój czynny na jeden atom jest większy i określony jest zależnością: . 

Zauważmy, że w przypadku efektu Comptona tylko część energii fotonu przekazana jest elektronowi; pozostałą unosi foton rozproszony. Przekrój czynny na efekt Comptona rozkładamy dlatego na dwa składniki: przekrój czynny na rozpraszanie oraz przekrój czynny na absorpcję, . Relację pomiędzy przekrojem czynnym na efekt Comptona, dany wzorem (1.3.6) a jego składowymi przekrojami czynnymi można wyrazić w postaci

(1.3.7)

 

	Zjawisko tworzenia par elektron-pozyton polega na zamianie (konwersji) fotonu w parę: pozyton i  elektron, tj. . Proces ten możliwy jest jedynie, gdy energia fotonu przekracza pewną określoną wartość zwaną energią progową, co wynika z warunku spełnienia w tym procesie praw zachowania energii i pędu. Równoczesne spełnienie obu praw zachowania wymaga, by proces ten zachodził z udziałem "trzeciego ciała", jakim może być jądro atomowe lub elektron, nie może natomiast zachodzić w próżni. Przekaz energii i pędu zachodzi za pośrednictwem pola elektrostatycznego (kulombowskiego) jądra lub elektronu. Proces przebiega następująco:
Rys.1.3.3  Tworzenie par		(1.3.8)

gdzie  (A,Z) oznacza jądro o liczbie masowej A i atomowej Z. 

Ze spełnienia praw zachowania wynika relacja określająca energię progową fotonu powyżej której może zachodzić zjawisko tworzenia par

(1.3.9)

gdzie jest energią fotonu, jest masą elektronu a masą jądra; - jest (oczywiście) prędkością światła. Ponieważ masa jądra jest tysiące razy większa niż masa elektronu, drugi człon we wzorze (1.3.1) można  zwykle zaniedbać wyrażając energię progową prostszym wzorem

(1.3.10a)

Oznacza to, że energia fotonu musi byś większa od energii odpowiadającej sumie mas pozytonu i elektronu, które to cząstki tworzone są w procesie konwersji. 

Kiedy proces produkcji par zachodzi w polu elektrostatycznym elektronu, to energia progowa zgodnie ze wzorem (1.3.9), gdzie zamiast masy jądra wstawiamy masę elektronu, jest większa i wynosi

(1.3.10b)

Proces ten jest jednak znacznie mniej prawdopodobny niż konwersja w polu jądra.

Procesem odwrotnym do tworzenia par jest proces anihilacji pozytonu z elektronem, w którym para pozyton-elektron zamienia się na dwa fotony, tj. na dwa kwanty promieniowania elektromagnetycznego.

Przekrój czynny na wytworzenie pary   przez foton o energii , w sąsiedztwie jądra o liczbie atomowej Z może być przedstawiony przybliżonym wzorem postaci

(1.3.11)

gdzie , a rośnie logarytmiczne z energią fotonu, a przy energiach bardzo dużych przestaje zależeć od energii. 

Współczynnik osłabienia wiązki i współczynnik pochłaniania (absorpcji)

Zauważmy, że wyeliminowanie fotonu z wiązki nie oznacza, że cała jego energia została zaabsorbowana w materiale. Zaabsorbowana energia, to energia kinetyczna elektronów, które zostały uwolnione, bądź wyprodukowane w procesie oddziaływania fotonu z materią. W zjawisku fotoelektrycznym i procesie tworzenia par foton pierwotny znika i cała jego energia przekazywana jest naładowanym elektrycznie produktom wtórnym. Ich sumaryczna energia kinetyczna jest nieco mniejsza niż energia pierwotnego fotonu, bo w zjawisku fotoelektrycznym jego energia zużywana jest też  na pracę wyjścia a w procesie tworzenia par na wyprodukowania pary .  Zasadniczo odmienna jest sytuacja w przypadku efektu Comptona, gdzie tylko cześć energii fotonu pierwotnego przejmuje elektron w postaci swej energii kinetycznej. Znaczna cześć energii jest unoszona przez foton wtórny. 

W konsekwencji tych wszystkich zależności - przekrój czynny, a więc i współczynnik osłabienia wiązki fotonów , zależy w złożony sposób zarówno od energii fotonów jak i od liczby atomowej Z materiału absorbenta. Oznaczając przez współczynnik osłabienia wiązki związany ze zjawiskiem fotoelektrycznym, przez - związany z efektem Comptona, a przez - z tworzeniem par oraz przez  i współczynniki rozpraszania i absorpcji  w efekcie Comptona mamy relację

(1.3.12

Wprowadzając współczynnik pochłaniania (absorpcji) promieniowania gamma w materiale , możemy sformułować zależność

(1.3.13)

gdzie czynniki f oznaczają część energii fotonów zaabsorbowaną w materiale wskutek zajścia poszczególnych procesów. 

Dla zjawiska fotoelektrycznego mamy na podstawie wzoru (2.3.2) 

(1.3.14)

Czynnik ten jest bliski jedności, kiedy energia fotonów jest znacznie większa niż praca wyjścia, a tak jest zwykle w przypadku fotonów emitowanych w przemianach jądrowych.

 W zjawisku Comptona podział energii pomiędzy foton i elektron zależny jest od kąta rozproszenia, wzór (1.3.5), zaś zależności ta jest funkcją energii fotonu pierwotnego.

W przypadku kreacji par mamy zależność

(1.3.15)

 Dla energii fotonów znacznie większej od energii spoczynkowej elektronu czynnik ten bliski jest jedności. 

Zależności te zilustrowane są na rysunkach poniżej dla dwóch materiałów: wody i ołowiu. Rysunek ten przedstawia zależność masowego współczynnika osłabienia wiązki  i  współczynnika pochłaniania , a także ich składowych dla poszczególnych procesów od energii fotonów pierwotnych.  W obszarze najniższych energii oba współczynniki mają największą wartość i zdominowane są przez wkład od efektu fotoelektrycznego. Udział tego efektu w całkowitych wartościach obu współczynników  zmniejsza się drastycznie z energią i przestaje dominować dla energii około 40 KeV, ustępując dominację efektowi Comptona.  W efekcie Comptona w tym obszarze energii dominuje  składowa rozproszenia nad składowa absorpcji, co oznacza, że tylko niewielka część energii fotonu przekazana jest elektronowi. W rezultacie mamy ogromną przewagę współczynnika osłabienia wiązki, nad współczynnikiem pochłaniania. Relacja ta zmienia się ze wzrostem energii i  dla około 1 GeV  odwraca się.  Dla nieco większych energii pojawia się składowa związana z produkcją par , która zdecydowanie dominuje w obszarze najwyższych energii.

Rys. 1.3.4. Masowe współczynniki pochłaniania i absorpcji fotonów dla aluminium wyrażone w cm2/g

Relacje te jakościowo zachowują się także dla ołowiu, ale ilościowa różnią się znacznie.  Dużo większe wartości energii wiązania elektronów na najbliższych jądru powłokach sprawiają, że dla stosunkowo dużych energii fotonów występują wartości progowe powyżej których dopiero zaczyna zachodzić efekt fotoelektryczny dla elektronów z danej powłoki. Oczywiście, najwyższa wartość jest dla elektronów znajdujących się na powłoce K, najbliższej jądru. Efekt fotoelektryczny odgrywa tu jednak znacznie większą rolę i dopiero dla energii bliskich 1MeV ustępuje miejsca dominacji efektowi Comptona. W rezultacie też znacznie mniejsza jest różnica pomiędzy współczynnikiem osłabienia wiązki, a współczynnikiem pochłaniania.  Podobnie jak dla wody, w obszarze najwyższych energii dominuje zdecydowanie zjawisko kreacji par .

Rys. 1.3.5. Masowe współczynniki pochłaniania i absorpcji fotonów dla ołowiu wyrażone w cm2/g

Rysunek 1.3.6 ilustruje poglądowo obszary  dominacji poszczególnych efektów w funkcji zarówno energii fotonów, jak i liczby atomowej Z. Obszar dominacji efektu fotoelektrycznego obejmuje najniższe energie ale sięga tym wyższych wartości, im większa jest liczba atomowa (ładunek jądra atomowego) danego materiału. Efekt Comptona dominuje w obszarze energii wokół wartości 1MeV i dlatego właśnie w tym obszarze mamy dużą różnicę pomiędzy współczynnikiem osłabienia wiązki i współczynnikiem absorpcji. Efekt kreacji par pojawia się dla energii powyżej 1MeV i  dominuje wcześniej dla pierwiastków ciężkich.

Rys. 1.3.6. Obszary dominacji różnych efektów oddziaływania fotonów z materią w funkcji energii fotonów i liczby atomowej absorbenta Z.

Co oznaczają w praktyce konkretne wartości współczynników osłabienia wiązki i absorpcji? Fotografia 1.3.7. pokazuje "żywy" przykład oddziaływania promieniowania gamma z materią. Z lewej strony widać ślad cząstki wyemitowanej z punktu w który celują też dwa pęki innych śladów rozciągających się wzdłuż całej fotografii. Te pęki, które stanowią rezultat kreacji dwóch par  mają swój początek w pewnej odległości od punktu, w który celują. Fotony przebiegły pewien odcinek bez oddziaływania, a następnie miała miejsce konwersja. Wyprodukowane dwa elektrony i dwa pozytony pozostawiły ślady w komorze pęcherzykowej dając początek tzw. kaskadom elektronowo-fotonowym.. Wszystkie ślady powstały wskutek procesów jonizacji, tj. wydzielenia energii. Trzeba zdawać sobie sprawę, że takie procesy zachodzą również wskutek promieniowania kosmicznego, a kaskady podobne tym na zdjęciu rozwijają się także i w nas. Nie jest to jednak powód do obaw, bo procesy takie zachodziły też w czasach dawnych, a ludzkość przetrwała jednak do chwili obecnej. Więcej o kaskadach elektronowo-fotonowych powiemy omawiając oddziaływania elektronów z materią.

Fot.1.3.7. Kaskady elektronowo-fotonowe zarejestrowane w komorze pęcherzykowej wypełnionej ciekłym ksenonem.

Zwróćmy jeszcze uwagę na statystyczny charakter oddziaływania fotonów z materią.