AKTUALNA SYTUACJA WYCHOWAWCZA, JEJ PRZYCZYNY I SKUTKI.
TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE DZIECKA W RODZINIE I W SZKOLE
Z dziećmi trudnymi spotykałam się na wszystkich placówkach mojej 26-letniej
pracy pedagogicznej. W tym okresie w naszym kraju dokonywały się poważne zmiany
o niezwykłym znaczeniu historycznym.
Dzieci trudne pozostały w mojej pamięci, jako sygnały niewłaściwego systemu
wychowawczego. Przesuwają się przed moimi oczami migawki faktograficzne,
ukazujące dziecko z gestem obronnym, zasłaniające się trwożliwie i bezradnie
przed uderzeniami sił niewspółmiernych z bezbronnością dźwigającej się ku słońcu
małej roślinki, samotnej wśród huraganów i burz.
"Samotne dziecko" - a przecież zasady socjalizmu głoszą, iż czynnikiem.
podstawowym w każdym działaniu jest człowiek, jego charakter, umiejętności,
inicjatywa, zapał i poświęcenie; że wychowanie (jedna z naczelnych tez.
pedagogiki) decyduje o wartości jednostki ludzkiej, o jej osobowości.
Zdawać by więc się mogło, że problem wychowania młodego pokolenia, zwłaszcza w
ustroju socjalistycznym, powinien być dla pedagoga sprawą najważniejszą. Czy
jednak rzeczywiście tak było?
Praktyka pedagogiczna wykazuje, że właściwy system wychowawczy działa zarówno
uzdrawiająco, jak i profilaktycznie, zwłaszcza w odniesieniu da dziecka
trudnego.
Ale szkoły nasze uczą raczej niż wychowują. Stąd ustawiczne skargi pedagogów, że
młodzież jest coraz trudniejsza. Realizacja programów przesłania nauczycielom
żywą osobowość dziecka tak dalece, że wszelkie konflikty wychowawcze w szkole
traktowane są przez wychowawców jak niespodziewane przeszkody w "świętej walce"
o niestracenie ani jednej minuty z procesu lekcyjnego w 45-minutowej "jednostce
produkcyjnej".
Jak od uprzykrzonej muchy opędzają się zadyszani w swej gorliwości
wykładowcy-nauczyciele (zresztą rzeczywiście przepracowani i zmęczeni) od spraw
indywidualnych i przejawów życia szkolnego o charakterze li tylko wychowawczym,
zwłaszcza, gdy są one zabarwione ujemnie łub mają przestępczy charakter. Padają
rzucane w przejściu i mimochodem zdawkowe slogany-upomnienia: "Żeby mi tego
więcej nie było"; "Wstyd, wstyd, przeproś i popraw się" lub okrzyki zdziwienia,
oburzenia, którym towarzyszy pełne determinacji: "Co z ciebie wyrośnie?"
Takie plasterki nakłada się w pośpiechu na odkryte i częsta jątrzące się rany,
taka jest odpowiedź na skrzywienia i wypaczenia psychiczne: czy moralne
młodzieży. Szybko likwiduje się ogniska zapalne natury wychowawczej, byle tylko
nie zabierały drogocennego czasu, przeznaczonego na nauczanie, bowiem ono tylko
jest kontrolowane i oceniane przez władze szkolne. Ono bowiem jest uchwytne i
wyraźne. A wychowanie? Byle uniknąć w szkole przykrych incydentów, byle w szkole
był spokój. A poza szkołą..., a potem..., w przyszłości..., to mniej ważne, bo
mniej lub wcale nie obciąża odpowiedzialności nauczyciela.
A tymczasem życie stwarza coraz więcej trudności, wobec których wchodzące w
świat dorosłych dziecko staje bezradne. Rodzina nie spełnia już tej roli
wychowawczej i opiekuńczej, jaką sprawowała dawniej. Ojciec i matka zajęci pracą
zarobkową, udzielający się ponadto w różnych organizacjach politycznych lub
społecznych, nie mają ani czasu, ani równowagi psychicznej nieodzownej dla spraw
wychowania dzieci, dla wnikliwego wejrzenia w konflikty ich życia wewnętrznego,
radości, smutki i wątpliwości. Jeżeli więc również i szkoła usiłuje zrzucić z
siebie jako dodatkowy, zbędny balast obowiązek wychowania dziecka, to nic
dziwnego, że wśród trudności ponad siły i słabej jeszcze odporności układu
nerwowego - dziecko nawet zupełnie normalne staje się z czasem "dzieckiem
trudnym", aspołecznym. Osamotnione albo zatraca radość życia, albo pojmując je
opacznie szuka niedozwolonych rozrywek, otoczeniu zaś przysparza kłopotu. Staje
się trudne - utrudnia życie innym.
Traktując dzieci trudne- jak to już sam przyjęty dla ich określenia termin
wskazuje - jako przeszkodę w całokształcie pracy wychowawczej i dydaktycznej w
szkole, uważając je "za plagę egipską" i niemal "dopust Boży" dla danego
nieszczęsnego pedagoga i całej grupy uczniów, gubimy istotę zagadnienia "dzieci
trudnych", a mianowicie, że są one podobnie jak ból w żywym organizmie
(wspomniałam już o tym na początku) dowodem słabości systemu wychowawczego lub
stosowania niewłaściwych metod, które zamiast pobudzać i wyzwalać twórczą
energię tkwiącą w strukturze psychofizycznej' dziecka - hamują ją. "Chuligan,
chuligaństwo" - to jedyne wyjaśnienia trudności wychowawczych, a określenia te
świadczą a biernej postawie nauczyciela wobec plagi społecznej, która utrudnia
mu spełnianie "czynności zawodowych". Pedagodzy oburzeni są, że taki właśnie
"materiał" kieruje się do szkoły. O tym, że trzeba traktować problem
chuligaństwa jako głębokie i groźne objawy i w związku z tym dążyć przede
wszystkim da poznania ich od strony psychologiczno wychowawczej, aby następnie
oddziaływać leczniczo i profilaktycznie - pedagodzy zdają się zapominać. Nie
uświadamiają sobie, że szkoła, w której kwitnie chuligaństwo, to nie tylko
placówka pozostająca w trudnym środowisku wychowawczym (jak to się zawsze
określa), ale to również szkoła, która zaniedbała właściwą pracę wychowawczą.
Bowiem praca ta musi być poparta znajomością psychiki dziecka, jego pozycji w
środowisku, a zwłaszcza w życiu rodzinnym. O takiej szkole można powiedzieć, że
zapomniała o zasadzie indywidualizacji, a nade wszystka o znaczeniu aktywności
dziecka. Trudności walki z chuligaństwem w szkole, jak również i społeczeństwie
wynikają przede wszystkim z tego, że młodociani przestępcy wykazują wiele
inwencji, pomysłowości, odwagi, lubią ryzyko.
I tu należy przypomnieć starą jak świat maksymę pedagogiczną, że cechy
psychiczne służące złu, mogłyby również służyć dobru, gdyby zostały właściwie
skierowane, gdyby pobudki wyzwalające energię i inwencję młodzieży były dobre,
uczuciowo bliskie i porywające, a tym samym mobilizujące twórcze możliwości
dziecka.
Tymczasem wiele naszych szkół zbyt mało uwagi zwracało na sprawy wychowawcze. Po
prostu często przekazuje się werbalnie i nudnie pewną dozę wiedzy. Twórczą zaś
aktywność dziecka, będącą źródłem jego radości, pobudzają czynniki przypadkowe:
koledzy ze szkolnej ławy czy z ulicy, domownicy, krewni, sytuacje wymagające od
dziecka natychmiastowego działania.
Pozostawiając emocjonalną sferę psychiki dziecka w procesie nauczania w
uśpieniu, pozwalamy, by obudziła ją ulica i wszelkie nieodpowiedzialne czynniki,
niesprzyjające szczęściu dziecka. Nieumiejętnymi, nieprzemyślanymi metodami
wychowawczymi psujemy nawet dobre w intencji działania wychowawcze,
zaprzepaszczając pozytywne możliwości dziecka.
Podejmując temat dotyczący pracy nauczyciela z dzieckiem trudnym, nie mam
zamiaru przytaczać typowych przykładów, a tym mniej podawać "recept"
wychowawczych z własnej "apteczki" doświadczenia pedagogicznego. Właśnie bowiem
praktyka, życie szkoły nauczyły mnie, że przestrzeganie zasady indywidualizacji
jest (prócz zasady aktywności) jednym z naczelnych postulatów i warunków
powodzenia w pracy wychowawczej z dzieckiem trudnym. Padając kilka przykładów
pracy z dzieckiem trudnym, pragnę wskazać:
Organizacja pracy w szkole z podziałem na godziny lekcyjne nie zawsze pozwalała
na zachowanie ciągłości oddziaływania wychowawczego.
Częste zmiany na stanowiskach wychowawców, przerzucanie dziecka trudnego. z
jednego zakładu wychowawczego (czy szkoły) do innego, utrudniały również
uchwycenie całokształtu oddziaływań wychowawczych, a przede wszystkim obserwację
ich skutków w życiu wychowanków. Toteż niektóre przykłady opisane przeze mnie są
tylko ilustracją poszczególnych fragmentów tej pracy. Przy wyborze przykładów
spośród licznych dzieci trudnych, mających, ”prawo obywatelstwa w mych
wspomnieniach", kierowałam się przede wszystkim wyrazistością sylwetek
zachowanych w mojej pamięci, aby oddać wiernie okoliczności, które towarzyszyły
oddziaływaniu pedagogicznemu (jeden tylko opis jest zaczerpnięty z obecnej mojej
pracy).