Jan Czochralski

To jeden z najwybitniejszych polskich naukowców. Wymieniany obok Marii Skłodowskiej-Curie i Mikołaja Kopernika. Znakomity chemik, metalurg i krystalograf. Twórca metody hodowli monokryształów metali. Nazywany „praojcem elektroniki”. W sześćdziesiątą rocznicę jego śmierci Sejm Rzeczypospolitej Polskiej postanowił oddać mu hołd i ustanowił rok 2013 Rokiem Jana Czochralskiego.

"Jan Czochralski - wielki nieznany. Pocztówki z życia"





Opracowana przez niego metoda hodowli monokryształów metali zapewniła mu trwałe miejsce w kanonie światowej literatury naukowej – dziś jest wciąż najczęściej cytowanym i wymienianym polskim uczonym. Wszyscy korzystamy z jego odkrycia. Dziś metodą Czochralskiego hoduje się monokryształy krzemu dla przemysłu półprzewodników. Z wytworzonego krzemu produkowane są diody, tranzystory, czipy układów scalonych i wiele innych podzespołów. Dzięki metodzie Czochralskiego działa zatem większość urządzeń elektronicznych – komputery, kuchenki mikrofalowe, telewizory, telefony komórkowe, wyświetlacze…

W sześćdziesiątą rocznicę jego śmierci Sejm Rzeczypospolitej Polskiej postanowił oddać mu hołd i ustanowił rok 2013 Rokiem Jana Czochralskiego.

Przychodzi na świat 23 października 1885 r. w będącej pod zaborem pruskim Kcyni w północno-wschodniej Wielkopolsce. Jest ósmym z dziesięciorga dzieci Franciszka Czochralskiego i Marty z Suchomskich. Uczęszcza do miejscowego Seminarium Nauczycielskiego i… od wczesnych lat eksperymentuje z chemikaliami z aptek i drogerii. To właśnie chemia szybko staje się jego pasją. Decyduje się opuścić rodzinny dom i rozpoczyna pracę jako pomocnik aptekarza prawdopodobnie w Krotoszynie, a następnie przenosi się do Berlina. Tam podczas pracy w aptekach zgłębia wiedzę dotyczącą właściwości rud metali, olejów i smarów.

Wkrótce zostaje analitykiem w przemysłowym laboratorium fabryki chemicznej należącej do firmy Kunheim u. Co, a w 1907 r. rozpoczyna pracę w koncernie Allgemeine Elektricitäts-Gesellschaft, AEG. Talent Czochralskiego zyskuje uznanie środowiska. Młody badacz otrzymuje posadę w laboratorium badawczym i ambitne zadanie wprowadzenia aluminium do elektrotechniki. Zajmuje się metaloznawstwem i krystalografią, pisze pierwsze prace badawcze i dokonuje swojego największego odkrycia.

Zaczęło się od przypadku

Jest 1916 rok. Dobiega końca pracowity dzień poszukiwań sposobów pomiaru szybkości krystalizacji badanych stopów metali. Czochralski sporządza notatki i nagle, zupełnie przypadkowo, zamiast w kałamarzu moczy pióro w stojącym obok tyglu ze stopioną cyną. Z pióra zwisa cienka nić zestalonego metalu. To przypadkowe zdarzenie nie pozostaje bez śladu w genialnym umyśle naukowca. Jego wnikliwa obserwacja, niebywała intuicja badacza, zdolność analizowania zjawisk i łączenia faktów doprowadzają go do stwierdzenia, że otrzymał monokryształ cyny. Kolejne eksperymenty umożliwiają określenie najlepszych parametrów szybkości krystalizacji metali.

„Praojciec elektroniki”

Odkrycie Czochralskiego wyprzedziło swoją epokę i najważniejsze zastosowanie znalazło kilkadziesiąt lat później. Sposób produkcji monokryształów odkryty przez Czochralskiego z czasem rozwinęli kolejni naukowcy i nazwali metodą Czochralskiego. W połowie XX wieku Gordon K. Teal i John B. Little przenieśli ją z metalurgii do fizyki półprzewodników i przemysłu elektronicznego. Dziś wszelkie urządzenia elektroniczne zawierają układy scalone, diody i inne elementy z monokrystalicznego krzemu, otrzymywanego właśnie metodą Czochralskiego.


Niestrudzony odkrywca

Dzięki inicjatywie i zaangażowaniu Jana Czochralskiego we Frankfurcie nad Menem w 1917 roku powstało laboratorium metalurgiczne. Kierownictwo placówki powierzono Czochralskiemu, który odegrał ogromną rolę w upowszechnianiu idei prowadzenia badań ukierunkowanych na potrzeby przemysłu. W 1924 r. opatentował odporny na korozję stop łożyskowy nazywany metalem „B”, który znalazł zastosowanie w kolejnictwie w wielu krajach. Czochralski zajmował się również  konstruowaniem stanowisk i urządzeń do pomiarów szybkości krystalizacji metali. Skonstruował radiomikroskop, który jest prototypem współczesnego mikroskopu skaningowego.

Po powrocie do Polski w Warszawie stworzył od podstaw Zakład Metalurgii i Metaloznawstwa Politechniki Warszawskiej, Instytut Metalurgii i Metaloznawstwa, pod jego kierunkiem powstał też Dział Metalurgiczny w Chemicznym Instytucie Badawczym w Warszawie.

Po wojnie, w rodzinnej Kcyni, założył Zakłady Chemiczne „BION” i zajął się opracowaniem oraz produkcją laku butelkowego, proszków od kataru czy też płynu do trwałej ondulacji. Zmarł 22 kwietnia 1953 r. w poznańskim szpitalu na zawał serca, a pochowany został na cmentarzu w rodzinnej Kcyni.

Mecenat i próby literackie

Nie tylko działalność naukowa Jana Czochralskiego zasługuje na uznanie. Warto wspomnieć, że finansował odbudowę dworku Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli, ekspedycję wykopaliskową w Biskupinie, fundował stypendia artystyczne, współtworzył Muzeum Przemysłu i Techniki w Warszawie, a w czasie wojny ratował przed zagładą gmach i zbiory „Zachęty”.

Czochralski był miłośnikiem sztuki i literatury, a pod pseudonimem Jan Pałucki pisał wiersze. Jeden z jego najstarszych zbiorów liryków pt. „Maja. Powieść miłosna” wydany został w 2012 r. przez wydawnictwo ATUT.

Ponadto Jan Czochralski organizował „czwartki literackie”, w których uczestniczyły wybitne postaci kultury, m.in. Wacław Berent, Kornel Makuszyński, Feliks Nowowiejski, Ferdynand Goetel, Juliusz Kaden-Bandrowski, Leopold Staff, Eugenia Umińska, Adolf Nowaczyński, Kazimierz Wroczyński, Ludwik Solski, Stanisław Jackowski czy Alfons Karny.

Niesłuszne oskarżenia i zawiłe losy rehabilitacji

Uruchomiony w 1939 r. przez prof. Czochralskiego Zakład Badań Materiałów realizował usługi dla lokalnych przedsiębiorstw. Wykonywał także zamówienia dla Wehrmachtu, co w rezultacie doprowadziło do oskarżeń prof. Czochralskiego o kolaborację. Armia Krajowa nigdy nie podjęła działań przeciw naukowcowi. Zakład Badań Materiałów realizował bowiem także prace dla podziemia, wykonując m.in. granaty i elementy broni palnej. W Zakładzie zatrudnionych było wielu członków ruchu oporu, którzy w ten sposób znaleźli ochronę przed represjami. Sam Czochralski wykorzystywał kontakty z Niemcami i interweniował w sprawie osób aresztowanych.

Niestety, donos o współpracę z niemieckimi władzami okupacyjnymi doprowadził do aresztowania Jana Czochralskiego, a następnie do trwającego trzy miesiące śledztwa (zakończonego umorzeniem). Mimo umorzenia śledztwa, o czym Prokurator Specjalnego Sądu Karnego Okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie oddział w Łodzi 8 września 1945 r. powiadomił Rektora Politechniki Warszawskiej, 19 grudnia 1945 r. na mocy uchwały Senat Politechniki  odmówił prof. Janowi Czochralskiemu zatrudnienia i wykluczył go ze środowiska akademickiego. Przełom w zawiłych losach rehabilitacji Jana Czochralskiego przyniosły wydarzenia z 29 czerwca 2011 r. Wówczas Senat Uczelni na podstawie wyników kwerendy w IPN, AAN, CAW i innych, ujawniających współpracę J. Czochralskiego z Komendą Główną Armii Krajowej, przyjął jednomyślnie uchwałę przywracającą dobre imię profesora.


Opracowanie na podstawie (pobrane ze strony MNiSzW):